Երբ խոսում ենք Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու կազմավորման, պատմության ու ընթացքի մասին, անշուշտ, բոլորս առաջին հերթին մտովի հետ ենք գնում 1846 թվական, Կ.Պոլիս` Բերա թաղամաս, և հիշատակում այդ անկյունադարձային թվականն ու դրան նախորդող գրեթե երկու տասնամյակ տևած որոշիչ ժամանակահատվածը: Մենք մեծ հպարտությամբ ու արդարացի ոգևորությամբ հիշում ենք մինչև Հայոց Մեծ Եղեռնը Արևմտյան Հայաստանում Հայ Ավետարանական Եկեղեցու բարգավաճման, տարածման և որպես կազմակերպված եկեղեցի՝ հաստատման մասին: Մասնավորապես հիշում ենք մեր 4 միություններն իրենց բազմաթիվ եկեղեցիներով և ուսյալ հոգևորական դասով: Հիշում ենք  հոգևոր, կրթական, լուսավորչական, հասարակական ազգանվեր մեծ ծառայության մասին: Հիշում ենք Հայ Ավետարանական Եկեղեցու կողմից ստեղծված բազմաթիվ դպրոցների, քոլեջների, աստվածաբանական ճեմարանների ու այլ հաստատությունների, ինչպես նաև Արևմտյան Հայաստանի գրեթե ամբողջ տարածքում մեր հայրենանվեր և ազգանպաստ ուրույն առաքելության մասին: 

 

 Սակայն Արևմտյան Հայաստանի կողքին մենք պետք է անպայմանորեն հիշատակենք նաև Արևելյան Հայաստանը և շեշտենք, որ Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին Արևելյան Հայաստանում ժամանակագրական առումով գրեթե զուգահեռաբար կազմավորվեց, զարգացավ, տարածվեց ու կազմակերպվեց: 

 

 Հաջորդիվ մենք պետք է փորձենք հակիրճ կերպով անդրադառնալ Արևելյան Հայաստանում Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու պատմությանը և պետք է հասնենք մինչև մեր օրեր:        

 

 Հայ Ավետարանականությունն Արևելյան Հայաստանում

 

      Մինչ կանցնենք մեր պատմական ակնարկին, անհրաժեշտ եմ համարում նշել, որ, ինչպես Կ.Պոլսում, այնպես էլ Արևելահայաստանում, Ավետարանական շարժումը հենց այնպես՝ մեկ անգամից չհայտնվեց: Այն ուղիղ կապված էր տարածաշրջանում հասարակական, մշակութային, գաղափարախոսական, կրթական, գիտական զարթոնքի հետ: Ինչպես մարդու իրավունքների ավելի բարձր գիտակցությունը, այնպես էլ խոսքի, մտածողության և կամարտահայտման ազատությունը ստեղծել էր մտավորականության նոր սերունդ: Հասարակության երիտասարդ, ուսյալ և լուսավորված հատվածը, ովքեր կրթություն էին ստացել ռուսական կայսրության և եվրոպական համալսարաններում, նոր որակ, մտածողություն և մարտահրավերներ էին առաջ քաշել: Այս ամենը չէր կարող իր ազդեցությունը չունենալ հոգևոր կյանքի, ընկալումների և եկեղեցու վրա: Եվ ինչպես արդեն նշեցինք, Արևելահայաստանում ավետարանական գաղափարների ծնունդը և շարժումն ուղիղ կապ ուներ այս ամենի հետ: 

 

 Արևելյան Հայաստանում ավետարանական շարժումը սկսվեց 19-րդ դարի սկզբից, սակայն պետք է ասել, որ ի տարբերություն արևմտահայ իրականության, որտեղ Հայ Ավետարանական Եկեղեցին մինչև 19-րդ դարի կեսերը պետության կողմից արդեն պաշտոնապես ճանաչված էր որպես առանձին համայնք, Արևելահայաստանում Ռուսական կառավարությունը մինչև 20-րդ դարի սկիզբ պաշտոնապես չէր թույլատրում ավետարանական քարոզիչների գործունեությունը և, բնականաբար, պաշտոնապես ճանաչված ընդհանուր համայնք չկար: 

 

Եվ եթե Արևմտյան Հայաստանում հայ ավետարանականությունն արտահայտված էր կրոնական-դավանական իմաստով, ապա Արևելահայաստանում այն դեռ գաղափարական և կրթական-լուսավորական շարժում էր: Չնայած կառավարությունն արգելել էր Հայ Ավետարանական քարոզիչների գործունեությունը, միևնույնն է, ավետարանականությունն ընդհատակյա կերպով հետզհետե սկսեց աճել, զարգանալ և ծնունդ տալ առաջին Հայ Ավետարանական տեղական համայնքներին: Պետք է նաև շեշտել, որ եթե Արևմտահայաստանում Հայ Ավետարանական համայնքների ստեղծմանը նպաստեցին հիմնականում ամերիկյան միսիոներները, ապա Արևելահայաստանում սրան նպաստեցին շվեյցարացի, գերմանացի, շվեդ միսիոներները: 

 

Այսպիսով, 19-րդ դարի կեսերից սկսած՝ Հայ Ավետարանական համայնքներ կային Երևանում, Վաղարշապատում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում, Թիֆլիսում, Բաքվում, Բաթումում և Սուխումում: 1820-1890-ական թվականներին Անդրկովկասում հայ ավետարանականության կենտրոնը համարվում էր Շամախին ու Ղարաբաղը։ Անդրկովկասում մեծ համարում են ունեցել Շուշիի, Շամախու, Թիֆլիսի Հայ Ավետարանական դպրոցները: Շուշիում հայ ավետարանականությանը նպաստող շվեյցարացի միսիոներները 1823 թ.-ին ցարական կառավարությունից թույլտվություն ստացան և հաստատվեցին քաղաքում ու սկսեցին իրենց ավետարանական գործունեությունը: Իսկ ահա արդեն 19-րդ դարի վերջերից՝ հատկապես 1900-ական թթ. սկզբից, Արևելյան Հայաստանում ավետարանականության կենտրոնը դարձավ Երևանը։ Արևելահայ ավետարանականներին, չնայած նրանց բազմաթիվ դիմումներին՝ մինչև 1914 թ. Ռուսական կայսրությունը պաշտոնապես չճանաչեց որպես առանձին կրոնական համայնք:    

 

1914 թվականին Երևանի նահանգի Հայ Ավետարանականները խնդրագիր ներկայացրին Կովկասի փոխարքա Վոռոնցով-Դաշկովին՝ ճանաչվելու որպես «Հայ Ավետարանական Արարատյան Համայնք»: Փոխարքան, հարգելով նրանց խնդրանքը, իր մեկ գրությամբ (31 հունվ., 1914 թ. N 4150) պաշտոնապես վավերացրեց այն: Կազմավորվեց Հայ Ավետարանական Արարատյան Միությունը, որի կենտրոնը գտնվում էր Երևանում: Միության մեջ միավորված էին նախկին Երևանի նահանգի Հայ Ավետարանական քրիստոնյաները: Այս միությունն ամբողջովին կազմավորվել և իր գործունեությունն էր ծավալում տեղացի Հայ Ավետարանական ղեկավարների ու առաջնորդների ուժերով: Այն դարձավ Կովկասում ամենաազդեցիկ ու մեծ Հայ Ավետարանական Միությունը, հատկապես ի հաշիվ Առաջին Համաշխարհային պատերազմից հետո և Մեծ Եղեռնի հետևանքով Կովկաս գաղթած արևմտահայ ավետարանականների, ինչպես նաև 1916 թ.-ից Կովկասում գործունեություն  սկսած ամերիկյան «Բորդ» միսիոներական ընկերության, քիչ ավելի ուշ Մերձավոր Արևելքի Ամերիկյան «Նպաստամատույց»-ի միսիոներների աջակցության: Արարատյան Միությունը միավորում էր Երևանի, Վաղարշապատի, Ալեքսանդրապոլի, Կարսի, Նոր Բայազետի և նրանց շրջակա գյուղերի Հայ Ավետարանական համայնքները։

 

Արևելահայ և արևմտահայ ավետարանականները Հայաստանում կազմեցին սերտ մի միություն: Թե՛ բնիկ և թե՛ նորեկ Հայ Ավետարանականները դառը փորձությունների բովում ձուլվեցին և մի նոր որակի համայնք ձևավորվեց: Օրինակ՝ 1921 թ. Երևանի եկեղեցական հոգաբարձության մեջ կային Կովկասի, Պարսկաստանի, Վանի, Խարբերդի Հայ Ավետարանական անդամներ, իսկ Արարատյան Համայնքի հոգևոր գործիչների մեջ կային Վանի, Բաղեշի, Խարբերդի, Կարինի ներկայացուցիչներ: 

 

Արարատյան Միության կազմավորումից սկսած՝ միության նախագահն էր վեր. Վահան Միքայելյանը, ով Էջմիածնի Ճեմարանի շրջանավարտներից էր: 1893 թ. վեր. Միքայելյանը հրավիրվում է Թավրիզ և 10 տարի դասավանդում տեղի ամերիկյան միսիոներական Մեմորիալ դպրոցում՝ միաժամանակ քարոզելով Թավրիզի Հայ Ավետարանական Եկեղեցում: 1903 թ. վերադառնում է Երևան և ստանձնում տեղի Հայ Ավետարանական Եկեղեցու հովվության պաշտոնը: Վեր. Միքայելյանի պաշտոնավարության ժամանակ Մերձավոր Արևելքի Ամերիկյան Նպաստամատույց Կոմիտեն սկսել էր իր բարեսիրական գործունեությունը Կովկասում: Ամերիկյան Նպաստամատույցն իր որբախնամ ու մարդասիրական ծառայության մեջ սկսեց գործակցել վեր. Միքայելյանի և այլ ավետարանական հովիվների հետ՝ վեր. Հակոբ Մուդոյան, պատ. Նարիման Նիկողոսյան: Վեր. Միքայելյանը, շնորհիվ իր փորձառության և կազմակերպչական ընդունակությունների, կարճ ժամանակ անց մեծ հեղինակություն և ազդեցություն է ձեռք բերեց Երևանի, Կարսի, Ալեքսանդրապոլի, Թավրիզի, Թիֆլիսի Հայ Ավետարանականների և Ամերիկյան Նպաստամատույցի ղեկավարների շրջանում:

 

Արարատյան Միությունը, թեև իր պաշտոնական սկզբնավորումը հաշվում է 1914 թ.-ից, սակայն Առաջին Համաշխարհային պատերազմը մեծապես արգելակեց միության գործունեությունը: 1917 թ. հունիսի 28-ին Երևանում Արարատյան դաշտի Հայ Ավետարանականներն ունեցան իրենց տարեկան ժողովը, որին ներկա էին Արարատյան Միության, Վանի, Բիթլիսի և շրջակա գյուղերի 300 ներկայացուցիչ: Մտադրություն կար կազմել Կովկասի, Վանի, Բիթլիսի Հայ Ավետարանական եկեղեցիների միություն՝ միավորելով կովկասահայ ու տաճկահայ ավետարանականներին։ Այս նպատակի համար ընտրվեց 11 հոգուց բաղկացած մի հանձնախումբ, բայց քաղաքական հանգամանքների բերումով (1917 թ. աշնանը Ռուսաստանում հեղափոխության սկսվելը և բոլշևիկների իշխանության գլուխ անցնելը, քաղաքացիական կռիվները, ապա 1918 թ. մայիսին Անդրկովկասյան երեք անկախ պետությունների կազմավորումը, Թուրքիայի հետ Հայաստանի Հանրապետության դրության և արևմտյան հայկական նահանգների հետ հաղորդակցության դժվարացումը) այս մտադրությունը հետաձգվեց, այնուհետև անհնարին դարձավ։  

 

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Տարիներին

 

1918 թ. մայիսի 28-ին Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակումով, և թեկուզ նորաստեղծ, թույլ, քաղաքական, հասարակական, տնտեսական տագնապներով լեցուն, բայց պետականության գոյության պայմաններում Հայ Ավետարանական Եկեղեցիները նոր կյանք վերապրեցին: Գաղթած արևմտահայ ավետարանականներն իրենց հերթին նոր լիցք հաղորդեցին Երևանի, Ալեքսանդրապոլի և այլ վայրերի ավետարանական գործին: 1919 թ. Հայաստանում կար 8 կազմակերպված եկեղեցի, և գործում էին փորձառու բազմաթիվ Հայ Ավետարանական հովիվներ, քարոզիչներ, ավետարանիչներ։ ՀՀ-ում Հայ Ավետարանականների թիվը մոտ 3000 էր, իսկ ողջ Անդրկովկասում` մոտ 3500-4000: Գրեթե բոլոր համայնքներն ունեին եկեղեցիներ կամ աղոթատներ, կիրակնօրյա դպրոցներ, ձեռնադրված հովիվներ: Առաջին հանրապետության շրջանի և խորհրդային առաջին տարիների Արարատյան Միության ավետարանական ամենահայտնի գործիչներից էր վերապատվելի Հակոբ Մուդոյանը՝ ծնունդով Վասպուրականի Հայոց Ձորի Իշխանիգոմ գյուղից: Նա Արարատյան Միության կենտրոնական խորհրդի քարտուղարն էր։ 1915 թ. մասնակցել էր Վան-Վասպուրականի հերոսամարտին, կազմակերպել ու ղեկավարել Հայոց ձորի ինքնապաշտպանական կռիվները։  Պատասխանատու պաշտոններ էր վարել Ամերիկյան Նպաստահատույցի հանձնախմբում և Էջմիածնի եղբայրական օգնության կոմիտեում, որի նախագահն էր Հովհաննես Թումանյանը:    

 

Մերձավոր Արևելքի Նպաստամատույց Կոմիտեն և Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու գործակցությունը Նպաստամատույցի հետ

 

1916 թ. Արևելյան Հայաստանում իր բարեսիրական ծառայությունը մեկնարկեց Մերձավոր Արևելքում Ամերիկյան Նպաստամատույց Կոմիտեն (American Near East Relief): Ամերիկյան Նպաստամատույցը սկսեց ծառայել հայ ժողովրդին՝ բացելով որբանոցներ, հիվանդանոցներ և դպրոցներ: Սակայն նրանք նոր էին Արևելյան Հայաստանում և անծանոթ էին տեղի ժողովրդին, նրանց մշակույթին, հոգեբանությանն ու շատ առանձնահատկությունների, հետևաբար Նպաստամատույցը սկսեց փնտրել որևէ մեկին այդ գործերի ղեկավարության համար: Մեկին, ով կլիներ գործին քաջատեղյակ, նկարագրի տեր և վստահելի անձնավորություն: Նրանք գտան վեր. Հակոբ Մուդոյանին ու հրավիրեցին Նպաստամատույցում աշխատելու: Մուդոյանը, ով տարիներ շարունակ Վանում աշխատել էր նրանց հետ և գիտեր վերջիններիս հայասիրական հոգին, չկարողանալով մերժել՝ հրաժարվեց իր պաշտոնից և ընդունեց առաջարկը: Նպատակը նույնն էր, գործը նույնը, միայն եղանակն էր փոխվում: 

 

Էջմիածնի Եղբայրական Օգնության Կոմիտեն դեմ չեղավ Մուդոյանի որոշմանը, այլ ընդհակառակը՝ գնահատեց այդ քայլը և նրա ծառայությունը փաստող ու արժևորող վկայական տվեց:  

 

Նույն 1916 թվականին Նպաստամատույցի կողմից Երևան ուղարկված երեք ամերիկացի ղեկավար պաշտոնյաները՝ Դոկ. Ռեյնոլդսը, պրն. Յարրոն և պրն. Մեյնըրդը, վեր. Մուդոյանի առաջնորդությամբ այցելեցին Գևորգ Ե. Սուրենյանց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին: Վեհափառին այցելելու նպատակը երկու կարևոր խնդիր լուծելն էր․ առաջին՝ հայ ժողովրդի մեջ Ամերիկյան Նպաստամատույցի գործի վավերացումն էր Վեհափառ Հայրապետի կողմից, երկրորդ՝ հնարավորինս շատ որբանոցներ բացելու համաձայնությունն էր, քանի որ ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած հայ որբերի թիվը շատ մեծ էր և պետք էր հոգ տանել, խնամել ու դաստիարակել նրանց: 

 

Ամերիկյան Միսիոներները՝ իբրև օտարազգի վստահելի ականատեսներ, պատմում էին իրենց տպավորությունների ու թարմ հուշերի, Ջեվդեթ փաշայի, թուրքերի ու քրդերի գործած ոճիրների ու կոտորածների մասին: Պատմում էին Վան-Վասպուրականի սքանչելի հերոսամարտի մանրամասնությունների, հայ ժողորդի՝ դեպի Կովկաս գաղթի և այլ դեպքերի մասին: Միաժամանակ նրանք վեր. Հակոբ Մուդոյանին ներկայացրին Վեհափառ Հայրապետին՝ շեշտելով, որ նա կատարյալ կերպով ճանաչում է Վան-Վասպուրականի հայ ժողովրդին՝ հետին գյուղերից մինչև Վան քաղաքը: Մուդոյանին ներկայցրին որպես Վանի գավառի վարժարանների տեսուչ, Հայոց Ձորի կռիվների ղեկավար և ժողովրդին Վան փոխադրելու գործը ղեկավարող անձ: Ավելացրին նաև, որ նա որբահավաքման, որբանոցներ կազմակերպելու, նպաստ բաժանելու, վիճակագրություն կազմելու և նմանատիպ աշխատանքներում տարիների փորձառություն ունի, իսկ հիմա էլ Վեհափառի կարգադրությանն է սպասում՝ լծվելու նոր աշխատանքների: 

 

Ահա Ամերիկյան Նպաստամատույցը սկսեց իր հսկայածավալ, հույժ կարևոր և հայ ժողովրդի համար կենսական նշանակություն ունեցող ծառայությունն Արևելյան Հայաստանում: Այն ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից ստեղծված որևէ քաղաքական նպատակ չհետապնդող բարեգործական կազմակերպություն էր: 1919 թ. փետրվարին Նպաստամատույցի Հայաստանի ներկայացուցիչ վեր. Հարիսոն Մեյնարտը Հայաստանից հեռագրում է Նյու Յորք Նպաստամատույցի քարտուղար Չարլզ Վիքրիին, որտեղ նկարագրում է նորանկախ ՀՀ-ում գաղթականների, որբերի ծանր վիճակը և գտնում՝ Նպաստամատույցը պետք է իր վրա վերցնի բոլոր որբանոցների խնամակալությունը: Նույն ժամանակահատվածում հայկական զանազան բարեգործական և նպաստի կազմակերպություններ անմիջական օգնություն էին ցուցաբերում հայ գաղթականներին ու որբերին, սակայն դա բավարար չէր իրավիճակը մեղմելու համար: Նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետությունը նույնպես ի վիճակի չէր բնակչության, արևմտահայ գաղթականների և որբերի տարրական կարիքներն ամբողջովին հոգալուն: Ուստի, 1919 թ. ապրիլին ՀՀ կառավարության ու Նպաստամատույցի միջև ստորագրվեց մի համաձայնագիր, ըստ որի՝ 1919 թ. մայիսի 1-ից Հայաստանում և Վրաստանում գործող հայկական բոլոր որբանոցներն ու մանկական հիվանդանոցները փոխանցվեցին Ամերիկյան Նպաստամատույցին:  

 

Նպաստամատույցը սկսեց վերանորոգել Կարսի ու Ալեքսանդրապոլի ռազմական շինությունները, որոնք ցարական Ռուսաստանից էին մնացել: Հայթայթվեցին սարքավորումներ և անհրաժեշտ գույք: Ալեքսանդրապոլը դարձավ աշխարհի ամենամեծ որբանոցային քաղաքը, որտեղ ապրում էին շուրջ 30000 որբ: Ըստ Նպաստամատույցի վիճակագրության՝ իրենց հոգածության տակ 1919-1921 թթ. կային 75 որբանոց և 10 հիվանդանոց: 1919 թ. հունիսի 27-ի իր զեկույցում Կարսի ժամանակավոր Առաջնորդական փոխանորդ Արտակ Վարդապետը գրում է․ «Ամերիկայի Նպաստամատույցը, Երևանի, Ալեքսանդրապոլի և Կարսի որբերի հոգատարությունը ստանձնելով, հազարավոր որբերի կյանք է ազատում»: 

 

Ինչպես երևում է Ալեքսանդրապոլի որբանոցների հոգևոր հովիվ և կրոնուսույց Գրիգոր քահանա Նժդեհյանի՝ 1920 թ. հուլիսին Շիրակի թեմի առաջնորդ Արտակ Վարդապետին ուղղված զեկուցումից՝ որբանոցների ներքին կյանքը լավ էր կազմակերպվում: Որբանոցներում կային արհեստանոցներ, գործում էին թատերական խմբակներ, գրադարաններ, ընթերցարաններ, ունեին մամուլ, Կ. Պոլսից ստանում էին «Հայ Պատանի» ավետարանական շաբաթաթերթը, Ամերիկայից՝ անգլերեն լեզվով հանդեսներ ու թերթեր: 

 

Հայաստանում Խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո էլ Նպաստամատույցը շարունակեց իր գործունեությունը: 1920 թ.  դեկտեմբերի 14-ին Հայհեղկոմը հատուկ նամակով դիմեց Նպաստամատույցին և առաջարկեց շարունակել գործունեությունը՝ խոստանալով ամենալայն աջակցությունը: 1922 թ. Խորհրդային Հայաստանի և Նպաստամատույցի միջև կնքվեց համաձայնագիր, որով Խորհրդային Հայաստանի Կառավարությունը թույլատրում էր Նպաստամատույցի գործունեությունը: 1923-1924 թթ. նպաստամատույցի խնամքի տակ էին Թիֆլիսի (1), Ջալալօղլու՝ Ստեփանավանի (6), Ալեքսանդրապոլի (35), Սարդարապատի (1), Ղարաքիլիսայի (1) որբանոցները: Որբերի ընդհանուր թիվն այս տարիներին հասնում էր 23000-ի: 

 

Եվ ահա, 1923 թ.-ից սկսած՝ Խորհրդային կառավարությունը սկսեց սահմանափակել Նպաստամատույցի գործունեությունը: Եվ, վերջ ի վերջո, 1931 թ. հունվարի 1-ին այն ամբողջությամբ դադարեցվեց:   

 

Նպաստամատույցի գործունեության տարիներին, բացի վեր. Մուդոյանից, աշխատակիցներ ու ծառայողներ էին նաև Հայ Ավետարանական բազմաթիվ այլ գործիչներ, հովիվներ ու քարոզիչներ: Ամերիկյան Նպաստամատույցն իր բարեսիրական ծառայությունն իրականցնելու ընթացքում շատ սերտ համագործակցություն ունեցավ այնպիսի Հայ Ավետարանական առաջնորդների ու գործիչների հետ, ինչպիսիք էին՝ վեր. Արսեն Կեորկեզյանը, Տիգրան Աբեղյանը, վեր. Հովհաննես Բզնունին, վեր. Տիտոս Մանուկյանը, Աբրահամ Մելիք-Ջանյանը, Ցոլակ Պապիկյանը, Մուշեղ Սահակյանը, Ռաֆայել Մելիք-Ադամյանը և շատ այլոք: Հայ Ավետարանական հոգևոր պաշտոնյաները Նպաստամատույցի մեջ եղան շատ օգտակար ծառայողներ ու գործիչներ՝ ստանձնելով խորհրդականների, պատասխանատու հսկիչների, տեսուչների, քարոզիչների, ավետարանիչների, թարգմանիչների, բարեխնամ կազմակերպություններում (որբանոցներ, հիվանդանոցներ և այլն) աշխատակիցների պատասխանատու պաշտոններ: 

 

Հայ Ավետարանական Արևելահայ Մտավորական Գործիչներ

 

Տեղին է հիշել, որ Հայ Ավետարանական եկեղեցին Արևելյան Հայաստանում ծառայությունը սկսելուց անմիջապես հետո հետամուտ եղավ իր ներսում կրթական զարգացմանը: Կրթության զարգացումը, հոգևոր և մտավոր առաջընթացը, լուսավորության և առաջադեմ հայացքների ու գաղափարների որդեգրումն ի սկզբանե եղել է Հայ Ավետարանական եկեղեցու ուշադրության կիզակետում: Սրա վառ ապացույցն են արդեն 19-րդ դարի կեսերին՝ մինչև Հայաստանի Հանրապետության կազմավորումը, հայ իրականության ասպարեզ մտնող Հայ Ավետարանական մտավորական գործիչները: Մենք արդեն խոսեցինք Վեր. Վահան Միքայելյանի և Վեր. Հայկ Մուդոյանի մասին: Կարծում եմ՝ հարկ է հիշել նաև այլ հոգևոր, մտավորական և հասարակական գործիչների, ովքեր մեծ ավանդ ունեցան և նշանակալի հետք թողեցին մասնավորապես արևելահայ իրականության մեջ:  

 

Նրանցից մեկն Աբրահամ Ամիրխանյանն էր: Ամիրխանյանը ծնվել է Շուշիում, 1838 թ.-ին: Իր նախնական կրթությունը ստացել է Շուշիում՝ շվեյցարացի միսիոներների հիմնած դպրոցում: Դպրոցն ավարտելուց հետո մեկնել է Շվեյցարիայի Բազել քաղաք, որտեղ ուսանել է ավետարանական վարժարանում: Սովորել է հունարեն, լատիներեն, եբրայերեն, եվրոպական մի քանի լեզուներ, աստվածաբանություն, փիլիսոփայություն, մանկավարժություն: Վարժարանից դուրս ինքնակրթությամբ տիրապետել է թուրքերեն, պարսկերեն և արաբերեն լեզուներին՝ դառնալով նաև արևելագետ: Բազելից Ամիրխանյանը տեղափոխվել է Կ. Պոլիս՝ որպես քարոզիչ: 

 

Կ.Պոլսում՝ ժամանակի լավագույն կրթական հաստատությունում՝ Նուբար Շահնազարյան վարժարանում, սկսել է դասավանդել աշխարհագրություն, բնական գիտություններ և ուղղագրություն:

 

Ամիրխանյանը զբաղվում էր ակտիվ ակադեմիկ աշխատանքով: 1872 թ.-ին հրատարակվեց «Դասագիրք Ընթերցանության»  գիրքը: Նույն թվականին Խասգյուղում հիմնեց երկսեռ վարժարան, որը երկար կյանք չունեցավ: Հետագայում տեղափոխվեց Դավրեժ և Աստվածաշնչային Ընկերության հանձնարարությամբ՝ Սբ. Գիրքը թարգմանեց արևելյան աշխարհաբար, որը տպագրվեց Թիֆլիսում: 19-րդ դարի վերջում տեղափոխվեց Բուլղարիա: Այդտեղ 1904 թ.-ին արաբերենից հայերեն թարգմանեց Ղուրանը և գրեց Ղուրանի ուսումնասիրություն: Նա թղթակցում էր Կովկասյան թերթերին, հայության մասին պատմող հոդվածներ էր տպագրում գերմանական և բուլղարական թերթերում: Ամիխանյանը վախճանվեց  1913 թ.-ին, Բուլղարիայում: 

 

19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի մեկ այլ մտավորական, գրական-հասարակական գործիչ էր նաև հայտնի ավետարանական քարոզիչ Սեդրակ Թառայանը: Նա ծնվել է 1862 թ․ մայիսի 13-ին, Շամախիում՝ ավետարանական ընտանիքում: Սկզբնական կրթությունը ստացել է Շամախիում, այնուհետև սովորել Բաքվի ռեալական դպրոցում, որն էլ ավարտելուց հետո մեկնել Գերմանիա՝ Լայբցիգի համալսարանում ուսանելու: Ստացել է Փիլիսոփայության դոկտորի աստիճան: Հայրենիք վերադառնալուց հետո աշխատակցել է «Մշակ»-ին, «Մուրճ»-ին և «Տարազ»-ին: 1905 թ.-ին սկսել է հրատարակել «Ընկեր» թերթը: Թառայանը զբաղվել է նաև թարգմանություններով: Օրինակ՝ գերմաներենից հայերեն է թարգմանել Շիլլերի երկերը և այլ գործեր: Դասախոսություններով հանդես է եկել Թիֆլիսի ու Բաքվի տարբեր շրջանակներում: Թառայանը մահացել է 1916 թ.-ին: 

 

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին Խորհրդային Տարիներին

 

1923 թ. դեկտեմբերի 15-ին Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչեց Հայ Ավետարանականների Արարատյան Միությունը և գրանցեց Միության կանոնադրությունը: 1920-ական թթ. Խորհրդային Հայաստանում կար կառավարության կողմից ճանաչված 15 Հայ Ավետարանական եկեղեցական համայնք և ևս 15 վայր, որտեղ թույլատրվում էր հոգևոր ժողովներ անել։ 

 

Չնայած նրան, որ 1923 թ. Խորհրդային կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչեց Արարատյան Միությունը, բայց և այնպես, 1920-ական թթ. վերջերին իշխանությունները սկսեցին ինտենսիվորեն խոչընդոտել Հայ Ավետարանականների գործունեությանը՝ գաղտնի հետապնդելով աչքի ընկնող ավետարանական  գործիչներին: Քայլ առ քայլ ստալինյան բռնատիրությունն ու ռեպրեսիաները սկսեցին ուրվագծվել և ուղիղ կերպով ազդել նաև Հայ Ավետարանական Եկեղեցու վրա: 1927 թ.-ից Հայաստանի Խորհրդային իշխանությունները մերժեցին Հայ Ավետարանական քարոզիչներին ամեն տարի տրվող արտոնագրերը: Սկսվեցին հալածանքները, բազմաթիվ հովիվներ ու ավետարանական գործիչներ բանտարկվեցին ու աքսորվեցին: Եկեղեցիների թիվը գնալով նվազեց: 1930 թվականից ԽՍՀՄ տարածքում, ի թիվս այլոց, արգելվեց նաև Հայ Ավետարանական եկեղեցիների գործունեությունը: Հայ Ավետարանական Արարատյան միությունը դադարեցրեց իր գոյությունը:  

 

Այս ծանր և դժվարին ընթացքում Հայ Ավետարանականների փոքր խմբեր մնացին հիմնականում Երևանում և Լենինականում (Գյումրիում): Երբ 1944 թվականին Խորհրդային Միությունն ընդունեց խղճի ազատության մասին օրենքը, Հայաստանի Հայ Ավետարանական խմբերը հնարավորություն ստացան գործել և որոշ առումով կազմակերպվել: Նախկին Արարատյան Միության անդամները, ինչպես օրինակ՝ Էջմիածնի շրջանի Սամաղար գյուղի համայնքի առաջնորդ Բենիամին Քոչարյանը, Վեր. Վահան Միքայելյանի որդի Արշավիր Միքայելյանը և ուրիշներ, որոնց շնորհիվ նաև 1930-1940-ական թվականներին պահպանվեցին Հայ Ավետարանական փոքր խմբերը Հայաստանում, 1945 թ.-ին արդեն ձեռնամուխ եղան Արարատյան Միության անունով գոնե մեկ համայնք վերականգնելու գործին: 1945 թվականի մայիսի 20-ին ստեղծվեց Հայ Ավետարանականների Արարատյան Միությունը, որի երևանյան համայնքն ուներ 46 հաղորդական անդամ: 1945 թվականին Հայկական ԽՍՀ կառավարությունը թույլատրեց համայնքի գործունեությունը՝ աղոթատեղի ունենալու իրավունքով, որը գտնվում էր Երևանի Նար-Դոս փողոցի վրա: Բայց քանի որ 1944 թվականի ԽՍՀՄ կառավարության կողմից բոլոր ավետարանական խմբերի և ԽՍՀՄ տարածքում առավել հայտնի բապտիստների գործունեությունը թույլատրված էր միայն մեկ միասնական միության մեջ, ուստի, ստիպված, Հայաստանում գոյություն ունեցող բապտիստական և Հայ Ավետարանական համայնքները միավորվեցին (սկզբում Երևանում, քիչ ավելի ուշ` Լենինականում) և կոչվեցին Ավետարանական քրիստոնյաների և բապտիստների համայնք կամ եկեղեցի, որը Համամիութենական Ավետարանական Քրիստոնյա-Բապտիստների Եկեղեցու մաս էր կազմում: Այս նոր առաջացած Ավետարանական քրիստոնյաների և բապտիստների եկեղեցին զորացավ և միս ու արյուն ստացավ 1946-1948 թվականների մեծ հայրենադարձության ընթացքում աշխարհի տարբեր գաղութներից Հայաստան տեղափոխված ավանդական Հայ Ավետարանական ընտանիքների և անհատների շնորհիվ: Տեղափոխվելով Հայաստան՝ նրանց մի մասը սկսեց միանալ ու անդամակցել այս եկեղեցուն: Սրանով նրանք Հայ Ավետարանական եկեղեցական ու առօրյա մշակույթը, նիստուկացը և ուրույն դեմքը փոխանցեցին այս նորակազմ համայնքին:  

 

1946 թ. փետրվարին Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչեց Երևանի Հայ Ավետարանական Քրիստոնյա-Բապտիստների Եկեղեցին, որին մաս կազմեց նաև Լենինականի Ավետարանական-Մկրտական Եկեղեցու համայնքը: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին իր գոյությունը և գործունեությունը շարունակեց այս ձևի մեջ մինչև Խորհրդային Միության փլուզումը և Հայաստանի Հանրապետության անկախացումը: 

 

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին Հայաստանի Հանրապետության անկախացումից հետո

 

Խորհրդային շրջանի ծանր և աթեիստ տարիներից հետո Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին Հայաստանում, կարելի է ասել, նորից սկսեց իր ակտիվ գործունեությունը 1988 թվականի ողբերգական երկրաշարժից հետո: Այս նոր շրջանը Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու համար մեկնարկեց Հայաստանում Ամերիկայի Հայ Ավետարանչական Ընկերակցության (ԱՀԱԸ) գործունեության ծավալումից հետո (ԱՀԱԸ-ն Հայ Ավետարանական Եկեղեցիների առաջին և միակ միսիոներական կամ ավետարանչական կազմակերպությունն է): 

 

Երկրաշարժի հետևանքով Հայաստանին հասած աղետի հետևանքները վերացնելու գործին օգտակար լինելու և այդ դժվարին ժամանակներում հայ ժողովրդին նեցուկ կանգնելու նպատակով դեռ Խորհրդային Հայաստանին անմիջապես օգնության եկավ նաև Ամերիկայի Հայ Ավետարանչական Ընկերակցությունը: Ավետարանչականը սկսեց օգնել և ծառայել մեր ժողովրդին սոցիալական, նյութական, բժշկական, կրթական բազմաթիվ ծրագրերով և նախաձեռնություններով: 

 

1991 թվականի հոկտեմբերին ԱՀԱԸ-ն իր աշխարհագրականի մեջ պաշտոնապես ընդգրկեց նաև Հայաստանը և գրասենյակ բացեց Երևանում, իսկ արդեն 1992 թ.-ին մասնաճյուղեր բացվեցին Գյումրիում, Վանաձորում և Ստեփանավանում, 1995 թ.-ին՝ Արցախում, իսկ 1997 թ.-ին՝ Գորիսում: 

 

Ավետարանչականի՝ Հայաստանում առաջին ներկայացուցիչն էր (1991-1994 թթ.) պրն. Լևոն Պարտակճյանը:

ԱՀԱԸ Հայաստանի ներկայացուցչի պարտականություններին զուգահեռ Լևոն Պարտակճյանը ձեռնամուխ եղավ քրիստոնեական ծառայությունների համար առաջնորդների պատրաստմանը: Երիտասարդների, ամուսնական զույգերի, տարբեր

խմբերի անձանց համար նախ Երևանում, ապա նաև Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում (Վանաձոր, Ստեփանավան...):

Աստվածաշնչի սերտողությանը և հատուկ դասընթացներին զուգահեռ՝ սկսեց կազմակերպել աղոթաժողովներ և կիրակնօրյա դպրոցներ: Վերջիններում հիմնականում դասավանդում էր նրա կինը՝ Սիլվիան: 

Դասընթացներին ընդգրկվում էին նաև սփյուռքից հյուրընկալվող հայ ավետարանական շրջանակների այն վերապատվելիները, որոնք տարբեր առիթներով գալիս էին Հայաստան: 

1993 թվականի ամառվանից Լևոն Պարտակճյանը ԱՀԱԸ  Երևանի կենտրոնական գրասենյակում սկսեց անցկացնել կիրակնօրյա պաշտամունքներ:

Վերոնշյալ ձեռնարկումների շնորհիվ պատրաստված առաջնորդները  հիմք դարձան  Հայաստանյայց Ավետարանական եկեղեցու՝ 1994 թ. հուլիսի 1-ից Հայաստանում պաշտոնապես գործելու իրավունք ստանալուց հետո քրիստոնեական ծառայությունների ոլորտում ընդգրկվելու համար:

 

1994 թվականի սեպտեմբերին Հայ Ավետարանական Համաշխարհային խորհուրդը Հայաստան ուղարկեց վեր. Ռընե Ներսես Լևոնյանին՝ որպես Հայ Ավետ. Համաշխարհային խորհրդի, նույն թվականի նոյեմբերից նաև ԱՀԱԸ ներկայացուցիչ: Նա կոչված էր համադրելու Հայ Ավետ. Համաշխարհային խորհրդի և ԱՀԱԸ ծրագրերն ու ձեռնարկումները:

 

1994 թվականի մարտի 17-ին Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու համաժողովն ընդունեց  ՀԱԵ կանոնադրությունը, որը գրանցվեց նույն թվականի հուլիսի 1-ին: ՀԱԵ-ն Հայաստանում օրինական կերպով գործելու արտոնություն ստացավ: Այն պարզապես շարունակությունն է 1846 թ.-ին ծնունդ առած Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու և վերածնունդն է 1914 թ.-ին Արևելյան Հայաստանում ստեղծված Հայ Ավետարանական  Արարատյան Միության: ՀԱԵ մաս կազմեցին Երևանի, Վանաձորի, Ստեփանավանի Հայ Ավետարանական եկեղեցիները, որոնք էլ 1994 թվականի աշնանը Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու հոգևոր հովիվ և առաջնորդ ընտրեցին Վեր. Ռընե Ն. Լևոնյանին: Վեր. Ռընե Ն. Լևոնյանը Հայաստանում որպես ՀԱԵ ավագ հովիվ և առաջնորդ՝ ծառայեց և պաշտոնավարեց 1994 թվականից մինչև 2011 թվականը: 1997 թվականին ՀԱԵ-ն և Եվրասիայի Հայ Ավետարանական Եկեղեցիների միությունը համատեղ կերպով հիմնադրեցին Հայաստանի Ավետարանական Աստվածաբանական Ակադեմիան, որի նպատակը ՀԱԵ-ի և Եվրասիայի միության համար հոգևոր հովիվներ, առաջնորդներ և սպասավորներ պատրաստելն էր:    Մինչև 2000 թվականը Հայաստանյայց Ավետարանական ևս մի քանի համայնքներ վերահաստատվեցին. մասնավորապես՝ Գյումրիում, Սպիտակում, Իջևանում, Դիլիջանում, Արմավիրում, Գորիսում, Թալինում, Մարալիկում, Հրազդանում, Ալավերդիում: 

 

2012-2022թթ ՀԱԵ ավագ հովիվը Վեր. Մկրտիչ Մելքոնյանն էր: Նրա պաշտոնավարման տարիները բարեփոխության տարիներ էին: Ավագ հովվի առաջին քայլը եղավ սոցիալական ու հոգևոր ծառայությունների տարանջատումը: Հստակեցվեց, որ եկեղեցու գործն Աստծո Խոսքը քարոզելն է, և Հովվի առաքելության չափանիշը դա է: Եկեղեցու բարեփոխման ընթացքի առանցքային ուղղությունները 2-ն էին. Աշխատանք Հովիվների հետ, և դրանից բխող եկեղեցական բարեփոխումներ (մանրամասները տես այստեղ): 

 

 Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին հիմա

 

Եթե խոսելու լինենք ՀԱԵ-ի մասին այս օրերին, ապա հակիրճ կերպով կասենք հետևյալը․ ՀԱԵ-ն այժմ Հայաստանի գրեթե բոլոր մարզերում և Արցախում ունի 23 տեղական եկեղեցի, որոնք են՝ Երևանի Բաղրամյան 18-ի կենտրոնական, Երևանի Շենգավիթի Հույսի Տուն, Երևանի Հարավ Արևմտյան Թաղամասի, Ստեփանակերտի, Գյումրու, Վանաձորի, Ստեփանավանի, Ալավերդու, Շիրակամուտի, Թումանյանի, Սպիտակի, Իջևանի, Դիլիջանի, Բերդի, Նոյեմբերյանի, Արմավիրի, Արտաշատի, Այնթապի, Աբովյանի, Վարդենիսի, Գորիսի, Սիսիանի, Կապանի եկեղեցիները:  

 

  2022 թ.-ի օգոստոսի 1-ից, ՀԱԵ Հոգևոր Խորհրդի ընտրությամբ, ավագ հովվի պաշտոնը 4 տարի ժամկետով ստանձնել է վեր. Հովհաննես Հովսեփյանը: ՀԱԵ-ն ունի 13 ձեռնադրված հովիվ և 15 արտոնյալ քարոզիչ ու օգնական հովիվ:  ՀԱԵ-ն ունի հետևյալ կառուցվածքը և կառավարման ձևը․ գերագույն մարմինը ՀԱԵ Համաժողովն է, որը եկեղեցու կառավարումն իրականացնում է իր կողմից ընտրված 11 հոգուց բաղկացած ՀԱԵ Հոգևոր Խորհրդի(ՀԽ) կամ կենտրոնական մարմնի միջոցով: ՀԽ-ն իր հերթին ունի 7 օժանդակ հանձնախումբ: ՀԱԵ-ն ունի իր Սահմանադրությունը և Ներքին Կանոնագիրը, ըստ որոնց էլ կազմակերպվում և կանոնակարգվում է եկեղեցական և համայնքային կյանքը:  ՀԱԵ-ն միջեկեղեցական արդյունավետ հարաբերության ու գործակցության մեջ է Հայ Առաքելական Եկեղեցու և Հայ Կաթողիկե Եկեղեցու հետ: ՀԱԵ-ն սերտ համագործակցություն ունի նաև Հայաստանի Աստվածաշնչյան Ընկերության, Ջինիշյան Հիմնադրամի, Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի Հայաստանյան Կլոր Սեղան Հիմնադրամի, ԷԿԼՕՖ-ի և այլ կառույցների հետ: 

 

ՀԱԵ-ն, լինելով հայ եկեղեցու մեկ անբաժան մաս, գիտակցում է իր պատմական, ավանդական և եզակի դերն ու առաքելությունը Հայաստանում և հայ ժողովրդի մեջ: Հավատարիմ մնալով իր առաքելությանը՝ ՀԱԵ ներկայի և նամանավանդ ապագայի ծառայության հիմքը, առանցքը և նպատակն առաջին հերթին անշուշտ Քրիստոսի Ավետարանի քարոզչությունն է, որը նշանակում է՝ Ավետարանի պատգամը և բովանդակությունը մարմնավորել, գործնականում թարգմանել և իրականություն դարձնել հայ ժողովրդի կյանքի բոլոր ոլորտների մեջ և լայն իմաստով փոխել մեր անհատական, ազգային և հավաքական կյանքի որակը: Հոգևոր զարթոնքին և աճին ծառայելու կողքին ՀԱԵ առաքելության և ծառայության նպատակը նաև մեր ժողովրդի լուսավորության, մտային, կրթական և մշակութային զարգացումն ու վերելքն է: ՀԱԵ-ն իր առաքելության անբաժան մաս է համարում նաև սոցիալական և բարեսիրական ծառայությունը: